در میانه‌ی دو اختناق حال و هوای تهران در سال‌های دهه‌ی بیست بر اساس گزارش‌های شهربانینوشته: زمان انتشار:

گزارش‌های محرمانه‌ی شهربانی (1324 تا 1328)، دو مجلد، به کوشش مجید تفرشی و محمود طاهر احمدی، انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، 1371
سال‌‌های پس از سقوط رضاشاه تا ملی شدن صنعت نفت پرماجرا و پرآشوب است. نشریات و احزاب و افراد فراوانی در اینجا و آنجای کشور به ویژه در تهران نظریات‌شان را آزادانه بیان می‌کنند و تنور یارگیری‌های سیاسی و اجتماعی حسابی داغ است. بحث‌های سیاسی در کافه‌ها و دفاتر احزاب و باشگاه‌‌ها و کوچه و خیابان‌ها و میادین شهر شب و روز در جریان است. هر روز جایی میتینگ است و جایی رژه و جایی تظاهرات و قدر‌ت‌نمایی خیابانی. روس‌ها و انگلیس‌ها عملا همه‌کاره‌ی کشورند و شاهِ تازه ‌بر ‌تخت‌نشسته هنوز جوان و بی‌تجربه است. در این میان، ماموران شهربانی به صورت ناشناس لابلای جمعیت در همه‌جا از مسجد تا کافه حضور دارند و گزارش دیده و شنیده‌ها و شایعات را برای مافوق‌ها مخابره می‌کنند. متنی که در ادامه می‌خوانید تعدادی از گزارش‌های به‌جامانده از ماموران شهربانی است از جای‌جای تهران در دهه‌ی پرهیاهوی بیست، دهه‌ای رهاشده از اختناق دوره‌ی رضاشاهی و آماده برای ورود به دهه‌ای دیگر که با شکست جریان ملی شدن نفت و سقوط دولت مصدق به اختناقی دیگر می‌انجامد. ‌

31 اردیبهشت 1324
طبق اطلاع واصله چند روز است ارتش سرخ در فاصله‌‌ی سی چهل کیلومتری تهران مشغول مانور و سنگربندی بوده و مخصوصا این عملیات در تپه‌های هزاردره تا رودهن و در کردان راه قزوین و کرج بیشتر دیده شده و قریب سه روز است مشغول سیم‌کشی تلفون و تلگراف است. خط ورامین، حضرت عبدالعظیم، خیابان برق، میدان سپه تا مرکز سفارت شوروی و خیابان فردوسی تا دفتر حزب همراهان می‌باشد.

1 مرداد 1324
چندی است قیمت اجناس به طور کلی در بازار تهران رو به ترقی گذارده، مخصوصا نرخ قماش که دو برابر ماه‌های پیش است. لیدرهای حزب توده از وجود ارتش شوروی در تهران و شمال استفاده کرده و بازرگانان شمال را وادار نموده‌اند که خواربار و اجناس خود را با رعایت نظریه‌ی آنان در معرض فروش بگذارند و به این ترتیب مبالغی استفاده نموده و شوروی‌ها در مقابل مخارجی که کرده و باید در این موقع به حزب توده کمک بنمایند، پول‌هایی از این راه به دست آورده و به توده‌ای‌ها کمک‌های لازم را می‌کنند.

10 اردیبهشت 1325
دیروز تمام کسبه و ساکنین نقاط چهارراه عباسی و اکبرآباد و خیابان سلسبیل و غیره که منتظر وقوع حوادث سوئی بودند، از اقدامات رئیس شهربانی اظهار خوشوقتی کرده و می‌گفتند: حضور رئیس شهربانی در کلوب حزب توده‌ی اکبرآباد و نطق مختصر ایشان در آنجا آرامش را حفظ و از بروز وقایع دیگری جلوگیری شد و از این حیث وحشت عمومی تا اندازه‌ای برطرف گردیده است.

26 شهریور 1325
چون اطلاع حاصل شده بود که کارگران کارخانجات امروز قصد اعتصاب دارند، در تمام شهر و مقابل کارخانجات پیش‌بینی‌های لازم معمول و مامور به قدر کافی از ساعت پنج صبح در نقاط مورد نظر با دستورات کافی گمارده شده است.

4 مهر 1325
از ساعت چهارده تا نوزده روز دوم ماه جاری در کلوپ دکتر ارانی سخنرانی بود و نسبت به روزهای پیش جمعیت زیادتر بود. رسول‌زاده ضمن سخنرانی اظهار داشت: رفقا به یاد بیاورند، دو سال پیش حزب توده چه‌قدر ضعیف و افرادش کم بود. ولی امروز عده‌ی اعضا به شصت‌هزار نفر رسیده و سه نفر وزیر داریم و به آخر منزل رسیده‌ایم و چیزی نمانده که حکومت را به دست خود بگیریم.
سپس ابراهیمی نام گفت: رفقا امروز اروپا و چندین هزار نفر کارگران اندونزی و نقاط دیگر دنیا به ایران نگاه می‌کنند. رفقا دشمنان ما انگلیسی‌ها در جنوب نشسته‌اند و شب‌ و روز تبلیغات کرده و پول می‌دهند و اشخاصی مانند سید ضیا و غیره را اجیر می‌کنند تا شاید این نهضت را از بین ببرند. ولی آنها خیال خام کرده‌اند. ملت ایران بعد از این فریب بیگانه را نخواهد خورد. ملت ایران دوباره زیر بار نمی‌رود و هوشیار می‌ماند.
ملت ایران می‌میرد و به عقب برنمی‌گردد. زنده باد آزادی حقیقی ایران. (کف زدن شدید)

14 مهر 1325
در ساعت 14:30 روز پنجشنبه کلیه‌ی افراد حزب توده را اتوبوس‌ها از میدان سپه به میدان امجدیه می‌بردند و جلوی درب امجدیه یک عده از مامورین انتظامات حزب ایستاده و هرکس کارت قرمز داشت به طرف درب بزرگ و هرکس کارت آبی داشت از درب کوچه به داخل میدان امجدیه راهنمایی می‌نمودند. یک عده از بانوان تشکیلات زنان، روزنامه‌ی رهبر و عکس روستا و کارت‌های مخصوص تشکیلات زنان را به مردم می‌فروختند. دکتر رادمنش نطقی ایراد نموده اظهار داشت: اکنون توده‌های زحمتکش پیروزمندانه سد بزرگی را اشغال نموده و این نتیجه‌ی فعالیت‌های شماهاست که ما موفق شدیم افراد خودمان را در اینجا دعوت نموده و رژه آنها را ببینیم. بعدا اعلان رژه نمودند. بدوا چند آهنگر با لباس و پیش‌بند چرمی با تابلویی به نام درفش کاویانی از جلو بالکن رژه رفته، در سمت راست جایگاه ایستادند. سپس یک عده از محصلین با لباس ورزش تحت نظر زاهدی معلم ورزش به میدان آمده رژه دادند و پرچم‌های آنها به نام دبیرستان شرف و 17 دی بود. بعدا یک عده از توده‌ای‌ها با لباس‌های مخصوص دخانیات و یک عده دیگر از کارگران راه‌آهن که مدال گرفته بودند رژه رفتند. سپس علی جامی نمایش داده، سپس یک عده فوتبال و یک عده بوکس‌بازی و عده‌ای مسابقه‌ی دو و یک قسمت آکروبات و عده‌ای رقص‌های قفقازی نمودند.

13 اردیبهشت 1326
در محافل عمومی بین مردم مذاکره است که چون دولت در نتیجه‌ی منع کشت تریاک بیست میلیون تومان کسر بودجه پیدا کرده، بنابراین برای تامین کسر بودجه قیمت دخانیات و مشروبات الکلی را به منتها درجه ترقی خواهد داد. از وقتی که قیمت سیگار ترقی کرده، کسبه و تجار هم نرخ سایر اجناس را ترقی داده‌اند.

31 شهریور 1326
شب سی‌ام ماه جاری در کافه ‌نادری ضمن صحبت از سیاست خارجی دولت شوروی، نماینده‌ی سیاسی آن دولت اظهار داشت: دولت شوروی جداً از طرفداران خارجی خود حمایت خواهد کرد و در تقویت آنها خواهد کوشید.

8 مهر 1326
ساعت 17:15 روز گذشته، تعداد پنجاه‌ویک صندوق تریاک و بیست‌وهفت صندوق خشخاش با هواپیمای چهار موتوره‌ی انگلیسی به مقصد اسپانیا حمل گردید. محصولات مزبور جزو صادرات کشور است و خریدار دولت اسپانیا می‌باشد.

20 آبان 1326
اخیرا در بازار بین مردم راجع به حجاب ابدا صحبتی نیست و برعکس چند روز قبل که زنان بی‌حجاب در بازار کمتر دیده می‌شدند فعلا بیشتر دیده می‌شوند و ابدا کسی هم نسبت به زنان بی‌حجاب صحبتی نمی‌کند. فقط اهالی بازار به واسطه‌ی کسادی بازار در این فصل پاییز دلتنگ هستند و نرخ اجناس تنزل کرده است.

13 دی 1326
طبق اطلاع حاصله، صادق هدایت، یکی از کارکنان فرهنگ ایران و شوروی که سابقا عضو حزب توده بوده و اخیرا به عللی استعفا داده بود، مجددا با سران حزب توده به مذاکرات و ملاقات پرداخته. می‌گویند نامبرده در سازمان‌های خصوصی که ظاهرا مربوط به حزب توده نبوده ولی جداً برای شوروی‌ها فعالیت می‌کنند عضویت داشته و به نفع آنها فعالیت می‌نماید.

24 بهمن 1326
مقارن ظهر روز گذشته قریب سه چهار هزار نفر جلو مجلس اجتماع نموده بودند که جنازه‌ی محمد مسعود را به مجلس ببرند ولی مانع شدند و مردم اظهار می‌داشتند که این قتل به تحریک انگلیس‌هاست. چنانچه عشقی را هم کشتند و می‌خواهند مردان ایران را از بین ببرند و عده‌ای دیگر می‌گفتند که به تحریک آخوندها بوده است و در این ضمن دکاکین آن حدود هم از ترس بسته شد که مبادا غارت و چپاول شروع شود.

21 اردیبهشت 1327
شب بیستم ماه جاری در کافه نادری، باقراف، یکی از کارکنان سفارت شوروی که در کوچه‌ی خندان روبروی روزنامه‌ی مرد امروز منزل دارد، اظهار می‌نمود: دولت شوروی با دقت تمام منتظر نتیجه‌ی انتخابات آمریکا می‌باشد. تا یک ماه قبل دولت شوروی طالب موفقیت حزب والاس بود لکن حالا نظر دیگری پیدا کرده و دیگر مایل به شکست ترومن و موفقیت والاس نمی‌باشد.

5 مرداد 1328
گزارش مامور ویژه حاکی است که شب گذشته در کافه ‌‌نادری عده‌ای از روشنفکران و کارمندان دولت ضمن صحبت اظهار می‌نمودند: موضوع نفت و لایحه‌ای که دولت اخیرا به مجلس تقدیم کرده، مخصوصا دفاعی که دولت از انگلیسی‌ها می‌کند و رئیس مجلس هم می‌خواهد به هر نحوی هست لایحه‌ی دولت از تصویب محلی بگذرد، موجبات بدبینی عموم مردم را نسبت به دولت فراهم ساخته و در این میان مخالفین دولت انتشار می‌دهند بر اثر فشاری که انگلیس‌ها به دربار وارد کرده‌اند، اعلی حضرت مجبور شده‌اند به رئیس دولت و رئیس مجلس دستور دهند نظر انگلیس‌ها را به هر صورتی که می‌خواهند عملی نمایند و روی همین اصل هم رئیس مجلس مانع صحبت نمایندگان مخالف می‌شود.
گزارش‌دهنده اضافه می‌کند: یکی از کارمندان عالی‌رتبه‌ی وزارت کشاورزی که در کافه‌ی مذکور حضور داشت می‌گفت: کلیه‌ی عملیاتی که تاکنون برای از بین بردن حزب توده و روزنامه‌های آزادیخواه صورت گرفت برای این بود که قرارداد نفت با همین نقشه‌ای که طرح‌ریزی شده در مجلس شورای ملی تصویب گردد. زیرا در انگلستان از چهار سال قبل مرتبا سهام شرکت نفت مسیر نزولی خود را طی می‌کرده است و صاحبان سهام هر روز انتظار داشته‌اند که از طرف ملت ایران و مجلس شورای ملی قرارداد نفت لغو یا به صورت دیگری تغییر شکل دهد و تمام نظر دولت انگلستان بعد از جنگ فقط ‌و فقط متوجه همین موضوع می‌باشد که منافع خود را در ایران از خطر بزرگی که آن را تهدید می‌کند نجات بخشد و علت اینکه بر اثر تقدیم لایحه محافل مربوط به سیاست انگلیس‌ها خوشحال هستند آن است که توانسته‌‌اند به دست دولت ایران منافع سهام‌داران انگلیس را تامین نمایند.

15 دی 1328
گزارش مامور ویژه حاکی است که در محافل عمومی راجع به مسافرت شاهنشاه به آمریکا با خوش‌بینی و امیدواری بحث می‌شود و اغلب محافل مزبور معتقدند که وجود بحران فعلی دیری نخواهد پایید و بر اثر حسن نیت دولت آمریکا و استقبالی که از شاهنشاه و تقاضاهای معظم‌له شده، معلوم است که کشور ایران در مسیر یک تحول و ترقی سعادتمندانه قرار گرفته است و اکثر مراکز سیاسی و مطبوعاتی انتظار دارند که قدم‌های برجسته و موثری از طرف دولت در اجرای منویات شاهنشاه برداشته شود و روحیه‌ی مردم بر اثر این مسافرت روشن و ایمان‌شان نسبت به شاهنشاه و آینده بسیار زیاد می‌باشد.

مجید تفرشی و محمود طاهر احمدیدرباره نویسنده

گزارش‌های محرمانه‌ی شهربانی (1324 تا 1328)، دو مجلد، به کوشش مجید تفرشی و محمود طاهر احمدی، انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، 1371[

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *