دور از تو نیست اندیشه‌ام چگونه ایران صاحب سرود ملی شدنوشته: زمان انتشار:

سرود ملی از آن چیزها است که از غرب آمده، تا قبلش با سازهای ایرانی برای حمله‌ی سپاه یا جمع شدن قوا ساز می‌زدند و نوایی می‌ساختند فی‌البداهه و بیشتر شورانگیز. اما چیزی به اسم سرود ملی وجود نداشت، شاید هیچ‌چیز ملی دیگری هم وجود نداشت. از روی نقاشی‌ها می‌شود فهمید حتی جای رنگ سرخ و سبز در پرچم‌ جابجا می‌شد بدون ترتیب یا دلیل خاص. اولین بار در مواجهه با غرب بود که وجود سرود ملی لازم آمد، ابتدا در تقابل و جنگ بعد در دید و بازدید و در صلح. اینکه چیزی درآمد حضور شاه و درباریان باشد یا جای خالی آنها را با نوا و صدا پر کند. شرح مختصری از ساخته شدن اولین سرود ملی را می‌خوانید.

در باب تاسيس نخستين مدرسه‌ی موزيك نظامي و تربيت نوازندگان و سازندگان موسيقي نظامي سخن دراز است، فقط به اجمال مي‌توان گفت كه:
ناصرالدين شاه قاجار در نخستين سفر خود به اروپا مورد احترام مقامات دولتي قرار گرفت و به هنگام ورود او به پاريس «دسته‌ی موزيك» با نواختن مارش‌هايي اداي احترام كرد، در مراسم رسمي نيز موسيقي يكي از عوامل اداي احترام بود. شاه را اين رسم خوش آمد و از مقامات فرانسوي خواست كه شخص يا اشخاصي را مامور كنند تا ترتيب تاسيس مدرسه‌اي را در ايران براي تربيت افراد موزيك نظامي بدهند.
اين مدرسه زير نظر مسيو لومر فرانسوي ابتدا به صورت كلاسي در مدرسه‌ی دارالفنون تاسيس شد و سپس تحت عنوان «مدرسه‌ی موزيك» استقلال يافت. يكي از بهترين شاگردان و همكاران مسيو لومر كه پس از درگذشت وي رياست مدرسه را به عهده گرفت غلامرضاخان سالار معزز است. نصرالله‌خان مين‌باشيان (نصرالسلطان) فرزند گرانقدر سالار نیز پس از تحصیل در همین مدرسه و اتمام دوره‌ی کنسرواتوار روسیه به عنوان معاون مدرسه‌ی موزیک مشغول به کار شد و بعدها به مقام ریاست موزیک نظام منصوب گردید.
لومر و سالار معزز و نصرالسلطان و برخي از شاگردان خوب مدرسه‌ی موزيك مارش‌ها و سرودهايي ميهني ابداع كردند كه در مراسم خاص نواخته مي‌شد، اما تا سال 1312 شمسي سرودي كه جنبه‌ی رسمي داشته باشد و به عنوان سرود ملي ايران شناخته شده باشد موجود نبود.
اواخر سال 1312 شمسي، آتاتورك رئيس كشور تركيه از اعلي‌حضرت رضاشاه كبير دعوت كرده بود كه از آن كشور ديدن فرمايند، ضمن تنظيم برنامه‌ی تشريفاتي، اجراي سرود ملي ايران نيز منظور شده بود و از دولت ايران خواسته شده بود كه «نُت» اين سرود را بفرستند تا به هنگام ورود اعلي‌حضرت به تركيه نواخته شود. موضوع هنگامي به شرف‌عرض رسيد كه نمايندگان مجلس شوراي ملي شرفياب مي‌شدند، شاهنشاه هنگام عبور از برابر صف نمايندگان مجلس خطاب به شيخ‌الرئيس افسر، رئيس انجمن ادبي ايران كه نايب رئيس مجلس شوراي ملي هم بود، فرمودند: «اين انجمن شاعران كه درست كرده‌اي چه كار مي‌كند؟» افسر گفت: «قربان به دعاگويي مشغول‌اند.» اعلي‌حضرت فرمودند: «منظورم دعا و نفرين نيست، كارشان چيست؟ اينها هم مثل عارف قزويني هستند كه من وقتي مستشاران خارجي را از ايران بيرون كردم شعر ساخت: اي رفيقان نگذاريد كه مهمان برود/ ننگ آن خانه که مهمان ز سر خوان برود» افسر تصور كرد كه اعلي‌حضرت از تشكيل انجمن ادبي ناراضي هستند و بايد آن را تعطيل كند. ولي اعلي‌حضرت فقيد پس از اندكي تامل به او گفتند: «برويد و يك سرود ملي براي ايران بسازيد.»
عصر همان روز در خيابان دوشان‌تپه (محل انجمن ادبي ايران) هيئت رئيسه‌ی انجمن ادبي ايران ـ با حضور شيخ‌الرئيس افسر، ملك‌الشعرای بهار، شيخ‌الملك اورنگ، مرتضي ميرزا قهرمان، بديع‌الزمان فروزانفر، پارسا تويسرکاني، سعيد نفيسي و عباس فرات ـ جلسه‌اي تشكيل داد و پس از تبادل ‌نظر دو قطعه شعر با دو وزن مختلف ساختند و به وسيله‌ی ستاد ارتش به عرض شاهنشاه رساندند.
پس از بيست‌وچهار ساعت از ستاد ارتش نامه‌اي به امضاي سرلشکر نخجوان به انجمن ادبي رسيد كه: «آهنگ اين اشعار مهيج نيست و به علاوه اشعار بايد از اغراق بيجا بركنار باشد و از هر جهت جامع براي رسميت يافتن در كشور ايران و كشورهاي ديگر باشد.»
در اين كار دو اشكال در پيش بود، يكي اينكه هيچ‌يك از شاعراني كه ياد شد آهنگساز نبودند و ديگر اينكه نمي‌دانستند چه مطالبي را بايد در سرود بگنجانند. بنابراين از ستاد ارتش خواسته شد كه آهنگ سرود توسط يكي از افراد دسته‌ی موزيك ارتش تهيه شود و همراه چند قطعه سرود از كشورهاي ديگر به انجمن ارسال گردد تا ذهن گويندگان شعر بهتر به مطالب مقتضي آشنا شود.
در فاصله‌اي اندك وزارت خارجه متن سرودهاي چند كشور خارجي را در اختيار انجمن ادبي گذاشت و از طرف ستاد نيز سرهنگ نصرالله‌خان مين‌باشيان (نصرالسطان) رئيس دسته‌جات موزيك نظام و ستوان يكم داود نجمي (كه بعدها به درجه‌ی سرهنگي مفتخر شد) مامور شدند كه آهنگي را كه توسط آقاي داود نجمي ساخته شده بود در انجمن بنوازند تا منطبق بر نواي آن اشعاري سروده شود.
هنگام ساختن اشعار اين سرود، ستوان نجمي با ساز قره‌ني (كلارينت) آهنگ را مي‌نواخت و شعر آن ساخته مي‌شد، اشعار اين سرود در سه قسمت (سه بند يا پاره) است. نخست سرود شاهنشاهي است كه مرحوم شيخ‌الرئيس افسر ساخته است، قسمت دوم آن سرود پرچم است که سراینده‌ی آن پارسا تويسرکاني است و قسمت سوم آن سرود ملي است كه گوينده‌ی اين قسمت نيز شيخ‌الرئيس افسر است.
پس از تصويب اعلی‌حضرت، نُت اين سرود تهيه شد و از طريق وزارت خارجه به تركيه ارسال گرديد و به هنگام ورود اعلي‌حضرت همايوني به تركيه به عنوان سرود ملي ايران نواخته شد.
و اما در باب سازنده‌ی آهنگ اين سرود يعني آقاي داود نجمي بايد گفت: مدرسه‌ی موزيك نظام تا سال 1307 زير نظر سالار معزز و فرزند هنرمندشان مرحوم سرهنگ نصرالله‌خان مين‌باشيان اداره مي‌شد و در اين مدت يازده نفر از اين مدرسه فارغ‌التحصیل شدند، آنان كه هنرجوي نظامي بودند با درجه‌ی افسري به خدمت ارتش درآمدند و غيرنظاميان در فرهنگ به عنوان معلم موسيقي استخدام شدند. داود نجمي، سازنده‌ی آهنگ سرود ملي ايران، جزو فارغ‌التحصيلان دوره‌ی اول اين مدرسه است كه ابتدا با درجه‌ی ستواني به خدمت ارتش درآمد و تا درجه‌ی سرهنگي پیش رفت و رياست دسته‌جات مختلف موزيك نظامي را بر عهده داشته است. اين توضيح را در اينجا ضرور مي‌بيند كه لحن دو بيت نخستين اين سرود كاملا در درآمد دستگاه ماهور و بيت سوم در گوشه‌ی «فيلي» و مصراع آخر فرود به درآمد ماهور است.

حسینعلی ملاحدرباره نویسنده

«سرود ملی ایران و چگونگی ابداع آن»، ماهنامه‌ی هنر و مردم، فروردین 1353

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *